Là người làm thiết kế, mình luôn tin: hình ảnh có thể mạnh hơn ngàn lời nói. Và trong những năm tháng chiến tranh ác liệt, tranh cổ động chính là một mặt trận – nơi mà từng nét cọ, từng gam màu đều có sức nặng như súng đạn.
Khi nhìn lại tranh cổ động thời kỳ đó, điều khiến mình xúc động là: mỗi phe đều vẽ cuộc chiến theo cách riêng, bằng tất cả lý tưởng, niềm tin – và cả sự căm thù.
1. Miền Bắc – Tranh là tiếng gọi của lý tưởng
Ở miền Bắc, tranh cổ động mang theo tinh thần “huy động toàn dân”. Một tấm tranh – với hình ảnh người lính áo xanh cầm súng, nông dân tay cày tay súng, thiếu niên mắt sáng cờ bay – có thể lay động hàng trăm con người.
Màu sắc thường giới hạn: đỏ, vàng, xanh lá – mạnh mẽ, khúc chiết, dễ nhận diện từ xa.
Hình ảnh luôn đẹp đẽ hóa con người: ai cũng khoẻ mạnh, ánh mắt ngời sáng, đôi tay vững chãi, hướng về một tương lai tươi sáng.
Khẩu hiệu ngắn gọn, súc tích: “Không có gì quý hơn độc lập tự do”, “Tất cả cho tiền tuyến, tất cả để chiến thắng”.
Với mình, đó không chỉ là tranh – mà là những ngọn cờ vẽ bằng tay, gieo niềm tin vào từng ngôi làng, từng mái nhà.
2. Miền Nam – Tranh là tấm gương phản chiếu nỗi sợ
Ở chiến tuyến bên kia, chính quyền Sài Gòn cũng tận dụng tranh cổ động. Nhưng phong cách ở đây rất khác.
Nếu miền Bắc “lý tưởng hóa”, thì miền Nam “quỷ hóa”.
Mình đã từng nghiên cứu những tấm poster in vào thập niên 1960s-1970s, và cảm giác thật sự ớn lạnh: quân Giải phóng bị vẽ thành những con quỷ đỏ, có sừng, có đuôi, mặt mũi hung dữ.
Nhiều tranh còn vẽ người dân miền Nam bị “cộng sản hóa” thành những hình thù quái đản, như một lời cảnh báo: “Nếu để cộng sản thắng, đây sẽ là tương lai của các bạn”.
Đây là chiến thuật tuyên truyền gây sợ hãi trực tiếp.
Thiết kế dùng màu nóng gắt: đỏ, cam, đen. Đường nét gấp gáp, bố cục chồng chéo, nhấn mạnh hỗn loạn, thảm hoạ.
Từ góc độ một họa sĩ, mình phải thừa nhận: tranh cổ động miền Nam rất bài bản, rất có kỹ thuật, bố cục tốt. Nhưng thông điệp thì nặng về gây hằn thù hơn là khơi gợi lý tưởng.
3. Khi hình ảnh vượt qua ranh giới phe phái
Ngày hôm nay, khi chiến tranh đã lùi xa, mình nhìn những tấm tranh ấy không còn bằng thái độ của người phân định đúng sai.
Mình thấy đó là những chứng tích bằng màu sắc, bằng hình ảnh, cho một thời kỳ mà hình vẽ cũng đẫm mồ hôi và máu.
Ở miền Bắc, tranh gieo hy vọng.
Ở miền Nam, tranh khơi nỗi sợ.
Cả hai phía – mỗi tấm tranh – đều là nỗ lực tuyệt vọng để giành lấy trái tim con người.
Bởi vì chiến tranh nào cũng vậy: ai chiếm được niềm tin của dân chúng, người đó mới có thể chiến thắng lâu dài.
Kết
Tranh cổ động trong chiến tranh Việt Nam không chỉ là thiết kế – nó là tấm gương phản chiếu cả một dân tộc trong cơn dông bão.
Nó dạy cho người làm nghề như mình hiểu rằng: thiết kế không chỉ là đẹp, mà có thể trở thành sức mạnh – sức mạnh để yêu, để tin, và đôi khi, để sinh tồn.
Dù đứng ở phía nào, tranh cổ động trong thời kỳ chiến tranh Việt Nam là nhân chứng sống động của một thời đại đầy biến động. Chúng không chỉ phản ánh niềm tin, hy vọng và nỗi sợ hãi, mà còn là biểu hiện của cách mỗi bên xây dựng hệ tư tưởng, chính danh và đạo lý của mình.
Ngày nay, khi chiến tranh đã lùi xa, giá trị của tranh cổ động không chỉ nằm ở khía cạnh tuyên truyền, mà còn là di sản văn hóa, lịch sử. Chúng giúp thế hệ sau hiểu hơn về những lựa chọn, niềm tin và khát vọng của người Việt trong hành trình đi tìm độc lập và hòa bình.
